Overigens heeft het Luther wel enige oefening gekost voor hij ‘de slag te pakken had’ en de melodie op overtuigende wijze wist te ‘besnijden’. In een eerdere versie in het Erfurter Enchiridion (1524) zien we dat Luther op dat moment nog niet helemaal de ideale vorm heeft gevonden. Hij gebruikt weliswaar motieven uit de oorspronkelijke hymnemelodie, maar op een minder trefzekere manier dan in de latere versie. Opvallend zijn de korte opmaten in de regels 2, 3 en 4, zoals we die ook kennen van ‘Vom Himmel hoch da komm ich her’ en verschillende andere liederen van Luther. Luther heeft dit eerste ‘probeersel’ naderhand op een overtuigende manier verbeterd. Hij heeft dus niet, zoals de gege- vens onder LB 360 en LB 670 lijken te suggereren, een negende-eeuwse, syllabische melodie eenvoudigweg gekopieerd in een moderner notenschrift, maar hij heeft duidelijk moeten zoeken naar de juiste manier om een melismatische me- lodie uit de kloosterliturgie te bewerken tot een eenvoudig syllabisch gemeentelied.

Veni Creator Spiritus en een twijfelachtige bron…

‘Veni Creator Spiritus’ is zonder twijfel de meest wijd verbreide en meest gezongen middeleeuwse hymne. In het Breviarium Romanum is het de vaste hymne voor de gehele Pinksterweek, niet alleen in de Vespers, maar ook in de Terts (volgens Handelingen 2 werd de Geest immers uitgestort op het derde uur van de dag!). Bovendien is het Veni Creator op- genomen in het ritueel van de verschillende wijdingsplechtigheden van paus, bischoppen en priesters. In de Middeleeuwen ging het zingen van de Pinksterhymne gepaard met plechtige rituelen: wierook, kaarsen en klokgelui.

I. De melodie

Twee versies

In het Liedboek - Zingen en bidden in huis en kerk (LB) komt het ‘Veni Creator’ in twee versies voor. Ik volsta hier met de weergave van het eerste couplet en de bronvermelding die in het LB onder het lied staat. Ik stel mij voor hoe een geïnteresseerde kerkganger de informatie moet interpreteren die onder het lied staat. Voor wat be- treft de tekst van beide liederen is de informatie duidelijk; het gaat om de oude Latijnse hymne ‘Veni Creator Spiritus’, waarvan de auteur niet bekend is 1 . De tekst links is een vertaling uit het Latijn door J.W. Schulte Nordholt. Hij was bepaald niet de eerste die dat deed; in de zestiende eeuw heeft Luther de hymne al in het Duits vertaald, en die Duitse tekst is door dezelfde vertaler ook weer naar het Nederlands overgezet. Een vertaling van een vertaling dus, die zien we rechts. Leuk om te vergelijken: wat stond er in het Latijn, wat heeft Luther daarvan gemaakt etc. We zullen dat straks doen. Raadselachtiger is de bronvermelding m.b.t. de melodie. Je hoeft geen afgestudeerd musicoloog te zijn om te zien dat links en rechts eigenlijk precies dezelfde wijs is afgedrukt; de noten zien weliswaar er anders uit, maar de melodie is identiek. Het enige verschil is dat LB 670 met een langere noot begint. Toch staat bij de ene melodie ‘9e eeuw’ en bij de andere ‘1539’, een tijdsverschil van zevenhonderd jaar. Heeft Luther de melodie gewoon gekopiëerd en overgezet in een wat ‘mo- derner’ notenschrift? Hier klopt iets niet… Dat de melodie zoals genoteerd in LB 360 uit de negende eeuw zou stammen, wordt door geen enkele bron ondersteund. Het lijkt erop dat de liedboekredactie, op basis van de melodie van Luther, een negende-eeuwse ‘oerversie’ heeft verzonnen…

Een rijk versierde hymne

Veel mensen zullen bij de Latijnse tekst van het ‘Veni Creator’ een heel andere melodie in het hoofd hebben, een meer ‘versierde’, melismatische vorm (Cisterciënzers, twaalfde eeuw): N.B. Bij de verdere bespreking van de melodie ga ik uit van de oorspronkelijke notatie vanuit g, zonder voortekens. In de huidige liedboeken is het lied meestal een toon lager genoteerd. Bij de Latijnse Gezangen achter in de bundel Gezangen voor Liturgie (GvL 847) vinden we onderstaande transcriptie van deze melodie: Ondanks het feit dat de melodie zich nauwelijks onder de grondtoon g beweegt, is deze wijs toch hypomixolydisch, omdat niet de kwint (d) hier de dominantsfunctie vervult, maar de kwart (c); zie bijvoorbeeld Psalm 139 uit het Geneefse Psalter. (Het is dus de achtste modus en niet de zevende, – zoals sommige onderzoekers beweren, om aan dat getal dan ook nog een mooie symbolische betekenis toe te kennen...) De hele toonsafstand tussen finalis en ondersecunde (g-f-g), en de verdekte tritonus b-f in de laatste regel, geven het lied zijn open, vreugdevolle maar tegelijk ook enigszins plechtige karakter. Helaas is aan de traditionele gregoriaanse notatie alleen de toonhoogte af te lezen en niet het oorspronkelijke ritme. Sedert de late Middeleeuwen werden melodieën als deze equaal uitgevoerd (zoals op bijgaande opname), dat wil zeggen met alle noten ongeveer even lang. En zó zal Luther de hymne gekend hebben en als monnik hebben meegezongen. Toen hij als Reformator werkte aan de liturgie in de landstaal, en naar liederen zocht die hij de gemeente in de mond zou kunnen leggen, was ‘Veni Creator’ één van de eerste gezangen die hij vertaalde. Maar als je de tekst verduitst, moet je ook bij het noteren van de melodie ‘das Volk aufs Maul schauen’, vond hij. Ten behoeve van de gemeentezang heeft hij de me- lodie daarom vereenvoudigd en syllabisch gemaakt, ‘entcoloriert’, dat wil zeggen de melisma’s, de ‘versieringen’ gesnoeid, en de melodie beperkt tot de hoofdnoten. Zo komt hij tot een eenvoudige, strakke vorm die dicht tegen het volkslied aan- ligt. Opvallend is, dat hij een kleine wijziging aanbrengt in de strofevorm. Bij hem heeft de laatste regel geen acht maar zeven lettergrepen. Daardoor ontstaat een ritmische onregelmatigheid in de melodie. De ritmische eenvormigheid wordt even doorbroken door een syncope. (In de Nederlandse vertaling ontbreekt deze onregelmatigheid; daar hebben alle regels acht lettergrepen.) Luther maakt hier prachtig gebruik van de weidse, open klank van de modus. Let bijvoorbeeld op de werking van de dalende grote drieklank c-a-f in de laatste regel, een in de achtste kerktoon veel gebruikte ‘bouwsteen’ (zowel dalend als stij- gend; zie bijvoorbeeld de introitus-antifoon van de eerste Adventszondag, ‘Ad te levavi’, of het Agnus uit Mis XIV).

LbK 237 en 239; LB 360 en 670; GvL 483 en 847

Het gereconstrueerde ritme

Hierboven schreef ik al dat de melodieën van ‘Veni Creator’ en andere vergelijkbare hymnen vanaf de late Middeleeuwen equaal werden uitgevoerd. En in de negentiende eeuw, in een min of meer ‘geromantiseerde’ opvatting over het grego- riaans, werd deze uitvoeringswijze zelfs gezien als de kenmerkende ‘zwevende’ of zelfs ‘onaardse’ schoonheid ervan. De hymnen uit Oudheid en vroege Middeleeuwen zijn strofische gedichten met een streng metrum. Het ligt dus voor de hand dat ze ook in een strak ritme gezóngen zijn. Je kon er ‘in de maat’ op lopen; denk aan de processiehymnen. Melisma’s komen bij de oudste melodieën weinig voor, en wel voornamelijk op de lange lettergrepen. Een ternaire (driedelige) ritmische interpretatie ligt dus voor de hand. Zie bijv. LB 204 en 572. Latere melodieën hebben de melismen bij voorkeur op de ónbe- klemtoonde lettergrepen. Dan is een binaire interpretatie aanne- melijker. 2 Veni Creator Spiritus is daarvan een duidelijk voorbeeld. In regel 1, 2 en 4 zijn het alleen onbeklemde letter- grepen die een melisma krijgen. Regel 3 is uitzonderlijk; de rij- kere ‘volle’ versiering, ook op woordaccenten, illustreert de tekst ‘vervul met genade van boven’. Zó (met slechts een kleine vereenvoudiging) staat het lied, in de vertaling van Schulte Nordholt, in het Liedboek voor de Kerken (LbK 237). Ik vond dat één van de leuke dingen in het LbK: dat de melismatische gregoriaanse versie en Luthers daaruit afgeleide meer volkstümliche, syllabische melodie (LbK 239) naast elkaar mochten bestaan. 237 Kom Schepper, Geest, daal tot ons neer 239 Kom Schepper, God, o Heilge Geest Het is buitengewoon jammer dat de melismatische versie van LbK 237 niet in het LB is overgenomen, en dat in plaats daarvan de melodie van Luther in feite twee keer is afgedrukt, de ene keer quasi-gregoriaans genoteerd (‘9e eeuw’), de andere keer mensuraal (‘1539’). Volgens Anton Vernooij, één van de (rooms-katholieke) adviseurs van de redactie van het LB, is dit gebeurd is uit oecumenische, praktische en pastorale[sic] motieven, en daarom verwacht hij van kerkmusici die kritiek hebben op deze keuze een ‘begripvolle en welwillende houding’. Volgens hem werd LbK 237 toch al bijna nooit ge- zongen, en daarbij was de redactie van mening dat deze melodie te moeilijk was voor veel gemeentes. Over de datering meldt hij dat oude melodieën vaak in verschillende versies zijn overgeleverd, en om aan te geven dat de melodie van LB 360 in elk geval een oude oorsprong heeft, is onder deze syllabische versie ‘9e eeuw’ gezet. In die zin acht Vernooij in het LB zowel de notatie van het ‘Veni Creator’ als de summiere hymnologische plaatsing juist. De lezer mag zelf zijn conclusie trekken, maar ik moet bekennen dat ik zoveel ‘welwillendheid’ niet kan en wil opbrengen. Vanuit mijn eigen ervaring als kerkmusicus meen ik de conclusie dat LbK 237 te moeilijk is, te moeten tegenspreken. En anders kun je in beurtzang tussen cantorij en gemeente de twee melodieën afwisselen. En het is toch gewoon leuk om, bijvoorbeeld in een zangdienst, de gemeente te kunnen laten zien – en horen – hoe de liederen van Luther ontstaan zijn? Zo moeten we veel ‘leuke’ en interessante details uit het Liedboek voor de Kerken van 1973 missen in het Liedboek-2013, zie ook bij dat andere grootse (en vrolijke!) Pinkstergezang Veni Sancte Spiritus. Bij het lied van Luther zien we ook nog een verschillend jaartal in de bronvermelding. LB 670 vermeldt ‘Wittenberg 1539’, terwijl LvK 239 terecht een eerder jaartal noemt, mét de titel van het betreffende liedboek: Geistliche lieder auffs new ge- bessert, Wittenberg 1533. De drukker was Joseph Klug, in de wandeling wordt het boekje dan ook het Klugsche Gesangbuch genoemd. De eerste druk (1529) is verloren gegaan, de tweede druk door Klug is van 1533, zie voorbeeld. 4 Er bestaat ook nog een iets eerdere druk uit 1531, met dezelfde titel, inclu- sief de plaatsnaam Wittemberg, maar gedrukt in Erfurt door Andreas Rauscher. In elk geval is de melodie vroeger te dateren dan 1539. De hui- dige gezangboeken hanteren verschil- lende jaartallen: het Evangelisches Gesangbuch (EG) noteert 1529 (naar de verloren gegane eerste druk), de bijbehorende Liederkunde zum EG geeft 1531 (naar de herdruk uit Erfurt), het Liedboek voor de Kerken noemt 1533 plus de volledige titel van het ‘Klugsche Gesangbuch’, en het Liedboek vermeldt Wittenberg 1539.

II. De tekst

De latijnse tekst en de melodie van deze hymne zijn waarschijnlijk gelijk- tijdig ontstaan, vermoedelijk in de negende eeuw. De oudste schriftelijke bron van de tekst dateert echter pas uit de tiende eeuw en de vroegste me- lodie-notatie is, zoals we zagen, uit de twaalfde eeuw. De dichter is onbekend, maar er is rondom tekst en melodie allerlei legen- devorming ontstaan en het lied is in de loop der geschiedenis aan verschil- lende auteurs toegeschreven. De grote kracht van het lied en de bijzondere indruk die het altijd op de mensen gemaakt heeft, ligt volgens prof. Gerard van der Leeuw ‘in de volstrekte afwezigheid van alle bespiegeling, in de di- recte aanroeping van de Geest, Wiens tegenwoordigheid als realiteit erva- ren wordt. Deze directheid, welke het lied plaatst in de reeks van de oeroude roepliederen, de epiklesen, die de godheid met woord en toon dwongen de gelovigen te bezoeken, doet echter geenszins afbreuk aan de rijke inhoud van het gedicht, dat op waarlijk monumentale wijze der leer van de Heilige Geest ontwikkelt’. 5 Inderdaad, het Veni Creator is een prachtig onderwerp voor een ‘liedpreek’; de hele pneumatologie kan aan de orde komen, de leer van de Heilige Geest, niet als dogmatisch leerstuk maar eerder doxologisch, lofprijzend en biddend. Uiteraard verwijst het lied naar verschillende bijbelplaatsen, zoals Jesaja 11:2, over de zeven gaven van de Geest. De regel waarin sprake is van ‘de vinger van Gods rechterhand’ (‘dextrae Dei digitus’, strofe 3) kan op ver- schillende bijbelteksten betrekking hebben. Schulte Nordholt heeft in zijn vertaling vooral gedacht aan de bekende ikoon van de doop van Jezus in de Jordaan, waarbij de hand van God uit de wolken steekt in een zegenend gebaar. In strofe 6 is sprake van Vader, Zoon en Geest, waarbij van de laatste ge- zegd wordt ‘utriusque’: ‘van beiden’. ‘Van beiden uitgegaan’, vertaalt Schulte Nordholt. Sommige liturgiehistorici veronderstellen daarom dat de hymne speciaal is geschreven voor het Concilie van Aken, in het jaar 809. Op dat concilie kwam het twistpunt van het filioque aan de orde. Moest de regel in het Credo luiden ‘[ik geloof] in de heilige Geest die van de Vader uitgaat’ of ‘...die van de Vader en de Zoon (‘filioque’) uitgaat. Karel de Grote besliste toen dat het filioque onmisbaar was en zelfs ‘noodzakelijk voor het zieleheil’. De strijd erover was daardoor echter niet beslecht; het was zelfs de belangrijkste oorzaak van het Grote Schisma van 1054 tussen de Rooms-katholieke Kerk en de Oosters-orthodoxe kerken. In het oosters-or- thodoxe Credo ontbreekt nog altijd het filioque. 6 Opvallend in de – later toegevoegde – zevende strofe van het ‘Veni Creator’ is de verwijzing naar Pasen. Er bestaat ook een andere, meer algemene doxologie bij dit lied. In 1899 heeft de Congregatie voor de Riten echter bepaald dat de Paas- doxologie altijd gezongen moet worden, ongeacht de tijd van het kerkelijk jaar! De strofevorm van de Latijnse hymne is zeer eenvoudig: vier regels van acht lettergrepen, zonder rijm (afgezien van en- kele ‘toevalsrijmen’). Schulte Nordholt heeft in zijn vertaling van het Latijnse origineel de strofevorm gehandhaafd, maar wél gepaard rijm toegepast (aabb). De vertaling van Luther De ‘verdeutschung’ die Martin Luther van dit lied maakte, verscheen al in het Erfurter Enchiridion van 1524. Wat vooral opvalt is het feit dat Luthers vertaling van het Latijn buitengewoon getrouw is, zelfs ‘precieser’ dan die van Schulte Nordholt, bijvoorbeeld in de woorden unctio (zal- ving) en digitus (vinger). Maar Luther veroorlooft zich toch ook twee bijzondere ingrepen in de tekst. Zo verwisselt hij de strofen 3 en 4 en voegt hij in het vierde couplet een verwijzing toe naar het Woord. Kennelijk wil Luther nog eens benadrukken dat Woord en Geest bijeen horen. Hij verzette zich altijd heftig tegen de dwepers en geestdrij- vers die in zijn tijd vele volgelingen hadden. Mensen die zich uitsluitend beriepen op een inblazing door de Geest, wantrouwde hij: ‘… een inspraak van de Geest? De verma- ledijde duivel zul je bedoelen!’ Als je de Geest losmaakt van het Woord, dan verval je in gefladder en gedroom (en vage esoterie, zouden wij eraan kunnen toevoegen). Zo kwam het Woord dus centraal te staan in dit lied. Zou Luther daarom de coupletten 3 en 4 verwisseld hebben? Want nu staat het Woord precies in het midden! Let ook op de al genoemde eigenzinnige wijziging die Luther in de strofevorm heeft aangebracht; bij hem heeft de vierde regel geen acht maar zeven lettergrepen! Ik ken geen en- kele Nederlandse vertaling waarin deze onregelmatigheid is overgenomen. Het rijmschema is niet gepaard maar ge- kruist (abab).