De eerste dag

‘Op de eerste dag van de week, vroeg in de ochtend, gingen de vrouwen naar het graf…’ Zo beginnen de opstandingsverhalen in de evangeliën. Zouden er tegenwoordig mensen zijn die bij het horen van bovenstaande evangelietekst denken dat Jezus op maandag is opgestaan? Dat zou best kunnen; volgens de meeste agenda’s, kalenders, dienstregelingen en computerprogramma’s begint de week immers op maandag! Een Vlaams televisieprogramma dat op zondag wordt uitgezonden, heet dan ook ‘De Zevende Dag’. Blijkbaar zijn we in de huidige maatschappij al geruime tijd de tel kwijt. We zijn vergeten hoe Onze Lieve Heer ons van 1 tot 7 heeft leren tellen. Iedere verwijzing naar scheppingsdagen, sabbatsnotie en opstan- dingsmorgen is uit ons spraakgebruik verdwenen. Waarom nemen we genoegen met een agenda die ons een week voorzet van ‘ma-di-wo-do-vr-za-zo’? Waarom zijn we zo gemakkelijk gezwicht voor de wensen van het bedrijfsleven? Is de economie (grieks: oikonomia) belangrijker dan de oecumene (oikoumenè)? Het verbaast mij dat joden en christenen daar niet feller tegen geprotesteerd hebben. Want een agenda of kalender met de maandag als ‘eerste dag’ is in feite anti-joods en anti-christelijk. Sabbath en zondag Waar komt de christelijke zondagsviering eigenlijk precies vandaan? Vroeger leerde ik: de christelijke kerk stelde de zondag in plaats van de joodse sabbath. Punt uit. Maar zo eenvoudig is het niet, het verhaal is een beetje ingewikkelder. Het woord ‘zondag’ komt in de bijbel niet voor. De evangelisten hebben het over ‘de eerste dag der week’. Later wordt hij ook aangeduid als ‘dag van de Heer’ of ‘dag van de verrijzenis’. De kerkvaders spreken graag van ‘de achtste dag’, d.w.z. de dag die op de sabbath volgt. Daar zit iets in van volheid en vervulling, maar ook een verwijzing naar besnijdenis, doop en zondvloed. De naam zondag is eigenlijk een heidense naam: de dag ter ere van de zonnegod. Maar de christenen hebben die naam graag overgenomen: Christus is immers de opgaande zon, sol oriens. Dat de christenen de sabbath vervangen zouden hebben door de zondag is dus een al te simpele voorstelling van zaken. Bovendien wordt er op die manier een verwijdering gesuggereerd tussen kerk en synagoge, iets waarvan in de eerste tijd nog geen sprake was. De eerste christengemeenten ontstonden vanuit de synagoge. Men bleef dus de sabbath vieren, zoals blijkt uit een opmerking van de kerkvader Origenes (eerste helft van de derde eeuw): Op de sabbathdag moet men geen wereldse zaken ondernemen, maar zich vrijmaken voor geestelijke oefeningen en luisteren naar schriftlezingen en homilieën, mediteren over de dingen des hemels, zich het komende gericht voor ogen stellen, opdat men zich bekommeren zal om de hoop van het toekomstig leven... Opvallend bij Origenes is het eschatologische karakter van de sabbath. Het vieren van deze dag is een verwijzing naar de voleinding. Daarnaast kenden de christenen hun bijeenkomsten op zondag, de dag van de opstanding. Sabbaths- en zondagsviering hebben in de kerk dus een tijdlang naast elkaar bestaan. De joodse traditie van de sabbath werd vastgehouden, maar op de zondag kwam men bijeen om de maaltijd te vieren. Dat kon zijn op de vroege zondagmorgen, de morgen van de opstanding, maar ook op zondagavond, de avond van de eerste dag, het moment waarop Jezus het brood brak met de Emmaüsgangers. We moeten daarbij bedenken dat de zondag nog geen officiële rustdag was; men kwam bij elkaar voor of na de dagelijkse arbeid. Pas na de kerkvrede van keizer Constantijn, aan het begin van de vierde eeuw, wordt de zondag de officiële rustdag. De viering van de sabbath verdwijnt; soms zet de kerk zich er zelfs nadrukkelijk tegen af. Opvallend is, dat de voorschriften voor de zondagsrust niet door de kerk worden bepaald, maar door de staat. Casuïstiek De typische casuïstiek van de zondagsheiliging stamt pas uit veel later tijd, dat wil zeggen de precieze bepaling van wat er wel en niet mag: wel lopen, niet fietsen... of: wel fietsen, niet met de trein, enz. Voor hele generaties werd de eerste dag van de week een dag van verveling in plaats van een feestdag. Het woord van Jezus: de sabbath is er voor de mens, niet de mens voor de sabbath, werd vaak niet op de zondag toegepast. Als ik het goed zie, gaat het op de sabbath/zondag niet om ‘mag niet’ maar om ‘hoeft niet’. De gelovige jood die op vrijdagavond z’n telefoon afzet, doet dat niet met een geërgerde zucht van ‘mag ik wéér de hele zaterdag niet bellen’, maar met het bevrijdende gevoel ‘op de sabbath mag ik aan àndere dingen toekomen...’. ‘Prettige weekwisseling!’ Het is voor de huidige generatie moeilijker dan ooit om aan deze sabbathsnotie-van-bevrijding vorm te geven. De zondag is gewoon één van de vrije dagen van een al dan niet lang weekend. Velen zijn zelfs het begrip ‘eerste dag der week’ helemaal kwijt; de week begint op maandag, de eerste werkdag. Na het vrije weekend gaan we er weer fris tegenaan! Eigenlijk zouden christenen om te beginnen het spraakgebruik eens moeten veranderen. Want waarom wensen we elkaar altijd een prettig weekeinde, terwijl we daarmee de zaterdag en de zondag bedoelen, dus de laatste en de eerste dag van de week? Ik heb het wel eens geprobeerd: mensen ‘een goede weekwisseling’ wensen. Maar dan kijken ze je verbaasd aan, en als je uitlegt wat je bedoelt, is de reactie meestal: “Jemig, waar maak je je druk over”. Ik vrees dat het een achterhoedegevecht is.