Het Amsterdamse kerkblad Horizon had ooit een vaste rubriek ‘Bijbels ABC’. Op een gegeven moment was de letter O aan de beurt, en vroeg de redactie mij om iets over het orgel te schrijven. Aanvankelijk vond ik dat niet zo’n goed idee; het orgel komt in de Bijbel immers helemaal niet voor! In bijbelse tijden bestónd het instrument nog helemaal niet…

Psalm 150 door de eeuwen heen

Maar bij nader inzien vond ik het toch wel een leuk onderwerp. Want het orgel moge dan in de Hebreeuwse en Griekse grondtekst niet voorkomen, de bijbelvertalers en psalmberijmers hebben het orgel wel vaak een plaats gegeven. Reeds de Vulgaat gebruikt het woord organum. In de Staten- vertaling van 1637 komt het woord orgel viermaal voor 1 : in Genesis 4 (‘Jubal was de vader van allen die harpen en orgelen hanteeren’), in Job 21 en 30 (‘Hierom is mijne harp tot eene rouwklage geworden, en mijn orgel tot eene stemme der weenenden’). Maar de bekendste tekst is toch wel Psalm 150 (‘looft Hem met snarenspel en orgel’). Het woord ‘orgel’ is hier een weergave van het Hebreeuwse oegaav, waarschijnlijk een verzamelnaam voor fluitachtige instrumenten, misschien ook een instrument dat bestond uit een combinatie van fluiten, zoiets als een panfluit. In elk geval hebben ook de psalmberijmers het – in strofe 2 van hun berijming – graag vertaald als orgel (over ‘inculturatie’ gesproken!). Het begint al bij het psalmboek van Calvijn, Genève 1562. Psalm 150, berijming Théodore de Bèze. Een enigszins anachronistisch orkest! Niet alleen het orgel, maar ook hobo, harp, trommel, fluit en doedelzak worden door de dichter opgeroepen om zich tot eer van God te mengen met de menselijke stem. En dan te bedenken dat bij Calvijn in de kerk alle muziek- instrumenten, inclusief het orgel, verboden waren! Sindsdien is het orgel in bijna alle berijmingen van Psalm 150 blijven staan, ook in de eerste Nederlandse vertaling van het Geneefse Psalter door Petrus Datheen. Als je de tekst van Datheen probeert te zingen, merk je hoe vaak bij hem tekst- en melodieaccent botsen! Marnix van St. Aldegonde doet dat mooier: De zogenaamde ‘oude berijming’, de Staatsberijming van 1773, is nog in verschillende plaatsen in gebruik. In de nieuwere bijbelvertalingen en psalmberijmingen is het orgel geheel verdwenen. Toch een beetje jammer…

Martinus Nijhoff

De nieuwe berijming van Psalm 150 in LbK en LB is van de hand van Martinus Nijhoff. Hij houdt zich in het tweede couplet vrijwel geheel aan de gangbare vertaling van de instrumenten die in de oorspronkelijke psalmtekst voorkomen. Maar hij veroorlooft zich een veel grotere dichterlijke vrijheid, waarop vaak kritiek is geleverd. In een poëtische paradox laat hij deze instrumenten de maatslag verklanken van Gods onmetelijke grootheid. Nijhoffs versie van Psalm 150 heeft de Liedboeken slechts op het nippertje gehaald; bijna was zijn tekst afgewezen ‘wegens gebrek aan bijbelgetrouwheid’. Maar Nijhoff had gelijk: slechts in poëtische beeldentaal en muziek kunnen we iets uitbeelden van Gods grootheid.

De ‘ontbrekende’ rusten

De melodie van Psalm 150 behoort tot de groep van melodieën die pas in de definitieve versie van 1562 aan het Geneefse Psalter zijn toegevoegd. Het werk aan het psalter had enige tijd vrijwel stilgelegen; na de ‘proefbundel’ Pseaumes octantetrois de David uit 1551 waren er nauwelijks nieuwe psalmen bijgekomen. Waarom de dichter Théodore de Bèze het werk zo lang had laten liggen, weten we niet, maar een feit is dat hij deze taak weer opneemt op het moment dat Pierre Davantès (‘Maître Pierre’) als cantor naar Genève komt. Volgens Pierre Pidoux 2 moet de aanwezigheid van Davantès voor De Bèze een belangrijke stimulans geweest zijn. De Bèze schreef graag in verschillende en vaak ongebruikelijke strofevormen, die niet op bestaande melodieën gezongen konden worden. Er was dus een componist nodig om zijn teksten op muziek te zetten. Pidoux meent dat we veertig melodieën van het Geneefse Psalter aan Davantès kunnen toeschrijven. Het zijn de melodieën die in het Liedboek worden aangeduid met ‘Genève 1562’. De melodie van Psalm 150 (hiernaast afgedrukt met de eerste strofe van Nijhoff) is een tamelijk eenvoudige melodie in de jonische octaafruimte. Ze wordt gekenmerkt door een hechte structuur en een sprekend karakter: alle regels, behalve de laatste, beginnen met een stijgend interval van een terts of een kwart. Regel 6 en 7 werken als een soort ‘versterkte reprise’ van regel 1 en 2: dezelfde melodische lijn, maar de eerste keer met een terts aan het begin, de tweede keer met een kwart. Vele musicologen hebben zich gebogen over de ‘ontbrekende’ rusten na regel 1 en 3. Sommigen houden het voor een drukfout. Maar dat is onwaarschijnlijk, want aan de eerste volledige editie van het Psalmboek werd meegewerkt door een groot aantal boekdrukkers, die elk hun eigen zetsel maakten 3 . Alle uitgaven uit 1562 stemmen wat dit betreft overeen. Bovendien, een zetter kan per ongeluk een ‘blokje rust’ overslaan, maar twee keer op dezelfde plek is dat onwaarschijnlijk. Misschien kunnen we deze rusteloosheid zien (horen) als een illustratie van de bijna ongeduldige aansporing die als motto boven deze psalm is afgedrukt: Exhortation à prescher la gloire de Dieu en general avec tous instrumens de Musique. In de vertaling van Marnix van St. Alde- gonde: Dit is een vermaninghe om int ghemeyne op allerley instrumenten van musijcke, Gods heerlijckheyt, macht en grootdadicheyt te prysen.