‘De nacht is haast ten einde, de morgen niet meer ver’, schreef Jochen Klepper op 18 december 1937 in Berlijn. Het was een geloofsgetuigenis dat inging tegen alles wat op dat moment voor ogen was. De nacht van Hitlers Derde Rijk zou nog veel donkerder worden…

Joachim Georg Wilhelm (Jochen) Klepper werd op 22 maart 1903 geboren in Beuthen a/d Oder. Zijn ouders waren Georg Klepper, een predikant in de piëtistische traditie van de Herrnhutters, en Hedwig Klepper-Weidlich, een zelfbewuste vrouw met een brede culturele belangstelling, die bij haar huwelijk was overgegaan van de rooms-katholieke naar de evangelisch-lutherse kerk. Jochen studeerde enkele jaren theologie, maar was door allerlei omstandigheden, zoals een zwakke gezondheid, genoodzaakt deze studie voortijdig af te breken. Hij ging journalistiek werk doen, o.a. bij de kerkelijke pers en de omroep, waarvoor hij radio-ochtendgebeden organiseerde. In 1931 trouwde Klepper met de dertien jaar oudere Joodse weduwe Johanna (Hanni) Stein-Gerstel, die twee dochters had uit haar eerste huwelijk. In het toen al sterk anti-joodse klimaat bracht dat grote problemen met zich mee; het leidde zelfs tot een definitieve breuk met zijn ouders en zijn broers en zusters. In de herfst van 1931 verhuisden Jochen, Johanna en de beide dochters naar Berlijn. Klepper kon daar nog enige tijd werken als journalist en radioredacteur, maar toen Hitler in 1933 aan de macht kwam, werd hij wegens zijn huwelijk met een Joodse vrouw ontslagen. In deze moeilijke jaren hield Klepper van 1932 tot aan zijn dood in 1942 een dagboek bij, dat na de Tweede Wereldoorlog werd uitgegeven onder de titel Unter dem Schatten deiner Flügel. Na zijn ontslag begon Klepper met het verzamelen van materiaal voor een historische roman die hij wilde schrijven over de ‘soldatenkoning’ Frederik Willem I van Pruisen (1688-1740; de vader van Frederik de Grote, voor wie Bach zijn Musicalisches Opfer schreef). Het boek verscheen in 1937 onder de titel Der Vater – Der Roman des Soldatenkönigs, een jaar later gevolgd door het kleine, bijzonder boeiende boekje Der König und die Stillen im Lande, over de vaak verrassende gesprekken en briefwisselingen tussen Friedrich Wilhelm I en de bekende piëtisten August Hermann Francke, Johann Anastasius Freylinghausen en Nikolaus Ludwig Graf von Zinzendorf (de ‘stillen in den lande’ – denk aan LB 440!). Kleppers roman was een groot succes, maar omdat hij onder voortdurende controle stond van de Reichschrifttumskammer (een afdeling van de door Joseph Goebbels opgerichte Reichskulturkammer) en later van het Propagandaministerium, werd het voor Klepper steeds moeilijker om zijn werk gepubliceerd te krijgen. Eind jaren ’30 werd de situatie voor Kleppers ‘vol-joodse’ stiefdochters steeds dreigender. Kort voor het uitbreken van de oorlog slaagde de oudste dochter Brigitte erin om via Zweden naar Engeland te reizen. Twee jaar later probeerde Renate haar zusje te volgen, maar het was al te laat. Zij had vanuit Zweden een inreisvisum gekregen, maar haar vlucht werd verhinderd door het ingrijpen van SS-Obersturmbann- führer Adolf Eichmann. Daarmee was in feite haar doodvonnis getekend. Bovendien kreeg Klepper de mededeling dat er een maatregel op stapel stond om alle ‘Mischehen’ (gemengde, d.w.z. joods- christelijke, huwelijken) ontbonden te verklaren, zodat ook voor Johanna, die door haar huwelijk met een ‘ariër’ aanvankelijk nog bescherming genoot, deportatie dreigde (overigens is deze maatregel nooit officieel van kracht geworden, maar dat heeft de uitvoering ervan meestal niet verhinderd). In die dreigende situatie zag het gezin geen andere uitweg dan de gezamenlijke dood. In Kleppers laatste dagboekaantekening van donderdag 10 december 1942 lezen we: Nachmittags die Verhandlung auf dem Sicherheitsdienst. Wir sterben nun – ach, auch das steht bei Gott. Wir gehen heute Nacht gemeinsam in den Tod. Über uns steht in den letzten Stunden das Bild des segnenden Christus, der um uns ringt. In dessen Anblick endet unser Leben.

Weihnachtslied 1. Die Nacht ist vorgedrungen, der Tag ist nicht mehr fern. So sei nun Lob gesungen Ich bin [die Wurzel und das Geschlecht Davids,] dem hellen Morgenstern! der helle Morgenstern. (Openb. 22,16) Auch wer zur Nacht geweinet, Den Abend lang währet das Weinen, der stimme froh mit ein. aber des Morgens ist Freude. (Psalm 30,6) Der Morgenstern bescheinet auch deine Angst und Pein. 2. Dem alle Engel dienen, Und es sollen ihn alle Engel Gottes anbeten. (Hebr. 1,6) wird nun ein Kind und Knecht. Gott selber ist erschienen Denn es ist erschienen die heilsame Gnade Gottes (Titus 2,11) zur Sühne für sein Recht. … als Sühne in seinem Blut zum Erweis seiner Gerechtigkeit… Wer schuldig ist auf Erden, (Rom. 3,25) verhüll nicht mehr sein Haupt. Er soll errettet werden, Wir aber sind nicht von denen, die zurückweichen und verdammt wenn er dem Kinde glaubt. werden, sonderen von denen, die glauben und die Seele erretten. (Hebr. 10,39) 3. Die Nacht ist schon im Schwinden, macht euch zum Stalle auf! Ihr sollt das Heil dort finden, das aller Zeiten Lauf von Anfang an verkündet, Wer hat es von Anfang verkündet, daß wir’s vernahmen? seit eure Schuld geschah. (Jes. 41,26) Nun hat sich euch verbündet, den Gott selbst ausersah. Er ist zwar zuvor ausersehen, ehe der Welt Grund gelegt wurde… (1 Petr. 1,20) 4. Noch manche Nacht wird fallen auf Menschenleid und -schuld. Doch wandert nun mit allen der Stern der Gotteshuld. Beglänzt von seinem Lichte, hält euch kein Dunkel mehr, von Gottes Angesichte … damit die Zeit der Erquickung komme kam euch die Rettung her. von dem Angesicht des Herrn… (Hand. 3,20) 5. Gott will im Dunkel wohnen [Der Herr] hat aber gesagt, er wolle im Dunkel wohnen. und hat es doch erhellt. (1 Kon. 8,12) Als wollte er belohnen, so richtet er die Welt. Der sich den Erdkreis baute, der läßt den Sünder nicht. Wer hier dem Sohn vertraute, Wer mein Wort hört und glaubt dem, der mich gesandt hat, kommt dort aus dem Gericht. kommt nicht in das Gericht… (Joh. 5,24)

Het kleine boekje van Jochen Klepper over de gesprekken tussen Friedrich Wilhelm I en de ‘stillen in den lande’. In de oorlogsjaren zullen velen het gelezen hebben als een verdekt protest tegen het Hitler-regime. Het ging immers over een heerser die niet alleen ‘soldatenkoning’ was, maar die ook het gesprek aanging over geloofsvrijheid en over de zorg voor weduwen en wezen! Het hier afgedrukte omslagontwerp is gemaakt door Eva Kausche-Kongsbak (1918-2010) voor de vierde druk, 1962.

*) Het EG heeft hier een halve noot, terwijl er in LbK en LB, in overeenstemming met het origineel, een hele noot staat (zie notenbeeld links). Een halve noot voorkomt dat er een ‘gat’ zou ontstaan doordat regel 4 eindigt met een lange noot (die in de praktijk altijd te kort wordt aangehouden) en regel 5 met een kwart rust begint. Johannes Petzold speelt Een onverwachte ondersteuning voor de EG-versie vond ik op de website “Johannes Petzold, Werk und Leben”. In een amateur video- opname uit begin jaren ’80 speelt Petzold het lied op zijn clavecimbel, met – inderdaad – aan het eind van regel 4 een halve noot. Hij speelt de melodie drie keer. De eerste keer is het slotaccoord G-groot, de tweede keer c-klein/G-groot, de derde keer C-groot! Embedding van het fragment is niet toegestaan, daarom hier een rechtstreekse link naar de betreffende pagina.

Bronnen: - Arno Büchner, Siegfried Fornaçon, Die Lieder unserer Kirche. Göttingen 1958. - Frieder Schulz, ‘Die Nacht ist vorgedrungen’, in: Gerhard Hahn, Jürgen Henkys (red.), Liederkunde zum Evangelischen Gesangbuch. Heft 2, Göttingen 2001. - Martin Wecht, lemma ‘Klepper, Jochen’ in: Wolfgang Herbst (red.), Komponisten und Liederdichter des Evangelischen Gesangbuchs. Göttingen 1999, p.177v.

Gepubliceerd in M&L 2011 nr. 4. Bewerkt en aangevuld febr. 2021. N.B. In de eerste drukken van het Liedboek staat een drukfout in strofe 3 van Lied 445. De eerste regel moet luiden Hoevele zwarte nachten.

‘Stolperstein’ voor het woon- huis van Jochen Klepper

De eerste druk van het lied met de melodie van Petzold in Neue Weihnachtslieder, 1939. In de huidige gezangboeken is de melodie meestal een toon lager afgedrukt.

Evangelisches Gesangbuch (EG) Nr. 16