t. en m.John L. Bell, v.Andries Govaart. LB 932

Wat mij bij het lied ‘Silence, my soul’ het eerst intrigeerde was de vorm. Al vóór het verschijnen van het nieuwe Liedboek kende ik dit gezang uit het bundeltje Liederen & gebeden uit Iona & Glasgow, waarin zowel de oorspronkelijke Engelse tekst van John Bell als de vertaling van Andries Govaart is opgenomen. In tegenstelling tot het Liedboek, dat het lied afdrukt in strofen van vier regels met 8, 9 of 10 lettergrepen, noteert de Iona-bundel acht korte regels van 4 of 5 lettergrepen. Letten we echter op de zinsbouw van de tekst en vooral van de melodie, dan zien we dat het lied is opgebouwd uit kortere en langere regels (4.5.10 4.5.8), waarvan alleen de lange regels rijmen (in de eerste strofe als Augenreim). Ik zou het lied dan ook bij voorkeur weergeven als in nevenstaand voorbeeld. Een dergelijke afwisseling van korte en lange regels komen we in het klassieke kerklied regelmatig tegen. Zeer frequent voorkomend zijn de strofevormen 4.4.7 4.4.7 (bijv. de melodie ‘Jour du Seigneur’, bij ons vooral bekend met de tekst ‘God enkel licht / wiens aangezicht / zo blinkend is van luister’) en 4.4.11 4.4.11 (Gerhardt/Crüger: ‘O Jesu Christ, / dein Kripplein ist / mein Paradies da meine Seele weidet.’). In het klassieke kerklied is vooral het rijm het vormgevende principe, maar ook in modernere gezangen zijn dergelijke vormelementen wezenlijk voor de poëtische Aussage. Tekst en melodie van ‘Silence, my soul’ zijn van dezelfde auteur, en waarschijnlijk ‘aus einem Guß’ geschreven; het is dan ook niet moeilijk om de samenhang tussen beide te ontdekken. Dat begint al bij de aanwijzingen omtrent karakter en tempo die boven de partituur staan (niet in de eenstemmige Liedboek-uitgave): Staedily = 60, een naar mijn smaak wel érg rustig en slepend tempo. De uitvoering op de Iona-cd Take this moment, met MM72 voor de kwartnoot, geeft de sfeer van rust en stilte beter weer. Ook de toonherhaling op de lage d waarmee de melodie begint, bedoelt het verlangen naar rust te verklanken waarvan in de tekst sprake is. Het korte stijgende en dalende motief van ‘Resist the voices’ wordt in de langere regel die erop volgt overgenomen en uitgebreid. Regel 4 en 5 ontlenen hun motieven aan regel 1 en 2, maar op een andere toonhoogte. De laatste regel begint als een omkering van regel 3, maar eindigt dan verrassend met een kleine sextsprong en twee lange noten. In het voorgeschreven tempo geeft dat het slot (nog meer) breedte en rust. De maatsoort verandert daarbij van 6/4 in 3/2. In de korte toelichting bij dit lied in de genoemde Iona-bundel lezen we: ‘Een vierstemmige uitvoering van het lied is het mooist. Variatie kan bereikt worden door de coupletten 2 en 4 door een solist of de sopranen te laten zingen, terwijl anderen neuriën.’ (De zetting is te vinden in de Koorbundel bij het Liedboek.)

Rust of stilte?

Het vertalen van een lied of gedicht met zulke korte lapidaire zinnetjes is extra moeilijk. Vaak is het zelfs onmogelijk om dezelfde beelden te gebruiken, omdat je daar in het Nederlands net een woord of lettergreep meer of minder voor nodig hebt. Het is boeiend om te zien op welke manier Andries Govaart bepaalde problemen heeft opgelost, en welke verbeteringen hij nog heeft aangebracht toen het lied werd overgenomen in het nieuwe Liedboek. Ik licht er een paar opvallende zinnen uit. 1,1 Silence, my soul In Liederen & gebeden (L&G) vertaalde Govaart dat als Rust, mijn ziel, stil. Daar zit weliswaar de ‘silence’ in, maar het loopt niet mooi, met die twee komma’s. Stil nu, mijn ziel klinkt al beter, maar geeft toch niet helemaal de bedoeling weer, omdat ‘silence’ niet alleen een zelfstandig naamwoord maar tevens een werkwoord is: stil doen zijn. De uiteindelijke vertaling (LB) Rust nu mijn ziel is inderdaad veel beter, juist door dat schijnbaar onbelangrijke woordje ‘nu’ dat iets van geduld en overgave suggereert, een overgave waarin de ‘silence’ al aanwezig is. Bovendien klinken er verschillende bekende psalmen en gezangen in mee. 1,2 Resist the voices Bij de vertaling van de tweede regel had ik aanvankelijk enige aarzeling. Een letterlijke vertaling Weersta de stemmen ligt misschien voor de hand, maar dan moet de volgende regel beginnen met ‘die’, maar dat levert nooit een bijzin op die in tien lettergrepen past. Laat ze maar roepen is mooi gevonden, maar valt mischien een beetje uit de toon in de verstilde sfeer van dit lied. Bovendien kan het zinnetje, als je het geïsoleerd leest, een verkeerde suggestie wekken. De predikant Roel Bosch, die vaak een pleidooi heeft gevoerd voor de Keltische spiritualiteit van Iona, interpreteert ‘Laat ze maar roepen’ als: ‘trek je er niet teveel van aan als ze op school of op het werk iets lelijks tegen je zeggen’. Maar daar gaat dit vers niet over; je moet even dóórlezen. Er staat: ‘weersta de stemmen die een plaats voor zich opeisen die aan God toebehoort’. Dat is iets heel anders. Govaart vertaalt, mooi compact en beeldend: Laat ze maar roepen, dringen om ruimte die God toebehoort. 1,3-4 Hier overtreft Govaart het origineel, in de eerste plaats door de sterke keuze voor zingen in plaats van laughter (gelach, lachen), maar vooral door de verwijzing naar Genesis 1: chaos vraagt een herscheppend woord’. 2,2 Forbid your restlesness Hier heeft Govaart een onvolkomenheid in het ritme verbeterd; het Engels heeft een lettergreep te veel, vandaar het gestippelde boogje in de muzieknotatie. De vertaling Zoek niet onrustig heeft dat probleem niet.

Geest en vlees

3,2 Locked in this body Een verwarrend zinnetje… In eerste instantie had ik een medische associatie: het locked-in syndroom van een patiënt die zich geheel bewust is van zijn omgeving, maar die niet kan bewegen en niet kan reageren. Gruwelijk. Dat zal niet de bedoeling van de dichter zijn. Toen zette ik in gedachten een komma achter regel 1: …my soul, locked in this body. Dat lijkt wel erg veel op het dualisme uit de Griekse filosofie, het lichaam als ‘de aardse kerker van de ziel’. Dat zal de dichter toch ook niet bedoelen? 3,3 flesh can frustrate all you were meant to be Dit lijkt me de centrale zin van dit couplet. ‘Flesh’ is een belangrijk woord in de Bijbel, vooral in de evangeliën en in de brieven van Paulus. Overbekend is de bijbeltekst ‘De geest is wel gewillig maar het vlees is zwak’ (‘The spirit is willing, but the flesh is weak’). Zelfs mensen die niet zo thuis zijn in de Bijbel gebruiken dit spreekwoordelijke citaat wel eens – al zullen ze het in de Nieuwe Bijbelvertaling tevergeefs zoeken, want volgens de NBV zegt Jezus in Matth. 26,41b: ‘De geest is wel gewillig, maar het lichaam is zwak’. De vertalers vonden het woord ‘vlees’ in deze betekenis ouderwets, ze waren misschien bang dat de lezer aan de slager zou denken. Toch denk ik dat zelfs de genoemde buitenstaander heel goed aanvoelt dat ‘vlees’ net iets anders betekent dan ‘lichaam’. In de brieven van Paulus gaat het vaak over ‘geest’ tegenover ‘vlees’. Als je in een Nederlandse bijbelvertaling het woord ‘vlees’ (gr. σαρξ - sarx) wilt vermijden dan zul je het iedere keer moeten omschrijven, en dat werkt op den duur nogal vermoeiend. De NBV-vertalers hebben hebben een verrassend groot aantal woorden, uitdrukkingen en bijzinnen nodig om te omschrijven wat het woord ‘vlees’ in een bepaalde context betekent (zie zijkolom). De betekenis van flesh can frustrate all you were meant to be is voor wie een beetje thuis is in de brieven van Paulus volstrekt duidelijk: het is eigenlijk een uiterst beknopte samenvatting van Galaten 5. En welke Bachliefhebber denkt niet onmiddellijk aan het motet Jesu meine Freude met die prachtige fuga over Romeinen 8,9: ‘Ihr aber seid nicht fleischlich, sondern geistlich’? Het Engels kent twee woorden voor ‘vlees’: ‘meat’ en ‘flesh’. John Bell vindt het daardoor kennelijk niet nodig om het woord ‘flesh’ te omschrijven. Maar hij legt wèl in een paar woorden uit wat ‘spirit’ betekent, kort maar krachtig: ‘Spirit’ = all you were meant to be! (En kennelijk gebruikt de dichter, anders dan ik aanvankelijk vermoedde, in regel 2 het woord ‘body’ toch als synoniem van ‘flesh’.) In de vertaling is echter uitsluitend sprake van ‘lichaam’, met alle associaties die dat woord, al dan niet bedoeld, oproept. Bij ‘jouw lastig lichaam’ moet ik denken aan mijn zere knie, mijn verzwikte enkel of andere ongemakken. En hoe is het voor iemand met een blijvende handicap, die zijn leven lang in een rolstoel zit – hoe moet die meezingen met jouw lastig lichaam, hoe word je weer heel? Of behelst dat zinnetje een nogal cryptisch geformuleerd verlangen naar eenheid (heelheid) van ‘spirit’ en ‘flesh’? Want het lied is ontstaan vanuit de “healing-service” die in Iona elke week gevierd wordt: knielend in de kring voor elkaar bidden, elkaar zegenen. 3,4-6 Wat Govaart doet met de korte regeltjes in tweede helft van dit couplet is weer heel knap: Soms even raakt / hemel de aarde; / God geve dat je ziet en weet.

Beproeving

4,4-6 Ook in de laatste strofe zien we sporen van de manier waarop de vertaler met het weerbarstige vormschema van dit lied geworsteld heeft. In regel 5 is sprake van ‘temptation’, beproeving of verzoeking. In L&G heeft Andries Govaart de tweede helft van de strofe als volgt vertaald: In pijn en leed deel je in Christus. In beproevíng roept Hij: vrees niet. Helaas botst dat met het melodie-accent (‘In beproevíng’), reden waarom de vertaler de tekst uiteindelijk toch veranderd heeft, en terwille van het ritme de beproeving heeft opgeofferd: Hij kent de smart, Hij roept: vrees niet. Het zijn werkelijk ‘onmogelijke’ problemen waar je als vertaler voor gesteld wordt. Govaart heeft de meeste ervan mooi opgelost, en hij overtreft daarbij soms zelfs het origineel. Ook het rijm van de regels 3 en 6 heeft hij kunnen handhaven; in strofe 1 als volrijm, in de overige coupletten als klinkerrijm. Alleen blijf ik een beetje zitten met dat ‘lastige lichaam’…